Wat houdt bewustzijn in? Het Handwoordenboek Hedendaags Nederlands van Van Dale (1988) geeft voor
bewustzijn de volgende betekenisomschrijvingen:
vermogen tot besef;
besef van een bepaalde gesteldheid;
zintuiglijk besef. Mijn definitie is:
bewustzijn is corticale waarneming. Het gaat dus om de waarneming, om de globale kennis, het besef van een bepaalde situatie. Oftewel: om het, zoals ik het liever uitdruk,
mentale plaatje. En hoe omvattender het plaatje, des te groter het bewustzijn.
Meer dan tienduizend jaar geleden, ver voordat landbouw en veeteelt waren uitgevonden, leefden alle circa honderdduizend mensen op onze planeet verspreid in relatief kleine groepen als jagers en verzamelaars. Hun zintuiglijke waarneming van de wereld reikte tot aan de horizon. En hoe vaker ze zich verplaatsten, hoe meer die verre grens werd verlegd. Daarnaast hadden ze genoeg fantasieën over die onbekende wereld achter de gezichtseinder. Alles in het leven van die mensen speelde zich dus af op slechts enkele tientallen vierkante kilometers. Voor zover ze geen echte nomaden waren, want dan was het gekende gebied uitgestrekter. Hun mentale plaatje van de wereld beperkte zich derhalve tot hun woongebied. Hun bewustzijn aangaande onze planeet grensde aan de kim.
Ze hadden alleen een vaag idee van hoe alles achter die scheidslijn tussen hemel en aarde eruit moest zien. Ze hadden geen enkel benul van het feit dat ze op een grote, maar gelimiteerde, bol leefden, die door de ruimte zweefde, rondom de zon. Kortom, het ontbrak hen aan besef (het complete plaatje) van de werkelijke verhoudingen van hun wereld en hoeveel andere mensen erop vertoefden. Blijkbaar waren dat er niet veel, want slechts af en toe kwamen ze andere groepen tegen. Er was genoeg ruimte voor iedereen, dus daar hoefde niet om gevochten te worden.
Toen, vanaf circa tienduizend jaar geleden, de agrarische cultuur haar intrede deed, begon het aantal mensen zich explosief te vermeerderen. Maar, door het gebrek aan kennis over de afmetingen van onze aarde, maakten ze zich daar allerminst zorgen over. De wereld was voor hen immers ongekend groot. Het strekte zich uit tot ver voorbij hun gezichtsveld. En zo gingen duizenden jaren voorbij waarbij elke volgende generatie talrijker werd dan de vorige.
De ontdekking van de oude Grieken dat de aarde weliswaar een beperkte, maar voor die tijd reusachtige, bol was, lokte daarom nog steeds geen verontrusting uit. Zelfs toen aan het eind van de Middeleeuwen in Europa om de zoveel tijd ergens hongersnood uitbrak, vroeg niemand zich af of het niet verstandig zou zijn om wat aan de snelle geboorteaanwas te doen. Ach, de hongersnood zelf, plus de Zwarte Dood (oftewel pestepidemieën), decimeerden geregeld hele regio’s. En natuurlijk kwam de ontdekking van een geheel onbekend continent aan de overkant van de Atlantische Oceaan als een geschenk uit de hemel. Onze bewoonbare planeet was weliswaar niet zo groot als gedacht, maar dit nieuwe (voor Europese maatstaven) dunbevolkte werelddeel was een welkome aanwinst.
Aan het mentale plaatje, dat hun kijk op de wereld bepaalde, ontbrak nog vele stukken. Daarom had nog steeds niemand het door dat de menselijke soort zich niet zomaar ongebreideld kon voortplanten. Geen mens bezat het inzicht dat op die manier het nieuwe continent gauw gevuld zou zijn, en net zo overbevolkt zou raken als het oude. Van een mondiale bewustzijn was geen sprake. Bij niemand. Totdat Thomas Malthus in 1798 zijn pamflet
An Essay on the Principle of Population publiceerde. Dat zou het startsein hebben moeten betekenen voor een algeheel besef van de beperktheid van onze aarde en de noodzaak om er alles aan te doen om de snelle geboortegroei te verminderen. Maar dat besef bleef uit. Vanaf de kansel werd geageerd met de bijbelse spreuk “Gaat heen en vermenigvuldigt u”. Bij de religieuze en politieke elite was geen enkel begrip voor Malthus’ waarschuwing. Laat staan bij het gewone volk. Dus ging men vrolijk voort met het fokken van kinderen, onder het goedkeurend toeziend oog van prelaten en staatslieden. Want menselijk leven was heilig. En de aarde moest worden gekoloniseerd en bevolkt tot in alle uithoeken, waarbij de natuur moest wijken en het land geëxploiteerd. Zelfs bij biologen uit die tijd, die beter zouden hebben kunnen weten als ze geïnteresseerd zouden zijn geweest om hun mentale plaatje met de toenmalige bekende feiten aan te vullen, was nauwelijks ongerustheid. Onnozelheid en egoïsme regeerden als nooit tevoren.
We zijn nu 216 jaar en ruim zes miljard stervelingen verder na Malthus’ geschrift en er is nog nauwelijks iets veranderd. Nog steeds loopt de overgrote meerderheid van de hedendaagse ruim zeven miljard! mensen rond met gigantische oogkleppen op. Zelfs in onze informatietijdperk met internet etc., waarin vrijwel ieder mens de mogelijkheid heeft om de feitenkennis te vergaren over onze planeet en hun mentale plaatje geheel in te vullen en zo een mondiaal bewustzijn te verkrijgen, halen de meeste mensen hun schouders op als ik begin over geboortebeperking.
En dan zijn er ook nog idioten die beweren dat overbevolking een mythe is. Alsof het niet mensen zijn, die, door hun enorme aantal, overal de natuur vernietigen en de boel vervuilen. En dat alles omdat nu eenmaal ieder mens een stukje grond nodig heeft om op en van te leven. En dat stukje wordt alsmaar kleiner, waardoor ook de armoede in de toekomst alleen nog maar zal toenemen.
Interesse voor onze planeet is er, zeker wat demografische aangelegenheden betreft, niet of nauwelijks, waar ook ter wereld. Zeker in Derde Wereld-landen niet. De onwetendheid en de eigen heilige vrijheid om te mogen doen en laten wat men wil is het belangrijkste. Dus ook het ambiëren van meer dan het maximaal gewenste aantal van twee kinderen per gezin is hun eigen zaak. Als ik een echtpaar hoor zeggen dat ze een groot gezin willen en ik fijntjes opmerk dat dat in deze tijd van immense overbevolking niet bepaald gewenst is, kijkt men mij aan alsof ze water zien branden. Waar bemoei ik me in vredesnaam mee? Door een slecht gevulde mentale plaatje is er totaal geen betrokkenheid voor dit gigantisch probleem en de daaraan verbonden lot van de natuur. Het is voor de gemiddelde mens een ver-van-mijn-bed-show. Hij schijnt niet te kunnen bevatten wat voor een invloed zijn manier van leven heeft op flora en fauna. Als hij maar lekker zijn supersized biefstuk kan nuttigen. Of daardoor elders oerwoud verloren gaat zal hem worst wezen. Het aantal gedomesticeerde grote zoogdieren is groter dan alle in het wild levende grote zoogdieren bij elkaar. Onvoorstelbaar!
Ik sta echt perplex als ik zie hoe weinig belangstelling er is voor dingen waar het écht om draait. Het eigen kleine “huisje, boompje, beestje” leventje is het belangrijkste. Men is zo ontzettend bezig met zichzelf. Dat geldt niet alleen voor Nederland, maar vooral hier in Brazilië, waar de samenleving nog steeds doordrenkt is met religie. Het is onnozelheid en egoïsme wat de klok slaat. Van een wereldwijde bezorgdheid is daarom ook vandaag de dag nog niet of nauwelijks sprake, ondanks de inspanningen van organisaties als Greenpeace. Zelfs van Greenpeace heb ik nog nooit iets vernomen over de noodzaak van geboortebeperking. En dat verbaast mij nog het meest.
De ongeïnteresseerdheid van de gemiddelde mens, waar ook ter wereld, laat zich onder andere meten in het aantal keren dat hij naar het journaal kijkt, een kwaliteitskrant of boek leest, een encyclopedie inkijkt of een atlas doorbladert. Ik merk het hier in Brazilië doorlopend. Visite die naar een
telenovela kijken en, op het moment dat het journaal begint, opstaan en iets anders gaan doen. Of juist hele gesprekken met elkaar beginnen wanneer ik het nieuws wil zien. Totaal geen belangstelling voor gebeurtenissen ver weg. En zodra het journaal afgelopen is en de volgende
telenovela zich aandient keren ze terug naar hun stoel en verstomt het gesprek. Een boekenplank is vrijwel nergens te bespeuren, laat staan een compleet gevulde boekenkast. En áls die aanwezig is, dan is die meestal bedoelt als decoratie. En atlassen? De enige Braziliaanse atlassen die ik ooit hier ben tegengekomen bevonden zich bij mij thuis of in de boekwinkel. En wanneer ze achter de computer of laptop zitten en het internet opgaan zijn ze uren op sociale sites als Facebook te vinden. Maar voor het online lezen van een krant of het betreden van een nieuwssite is geen belangstelling. En dit alles uit zich in de kwaliteit van de conversaties. Die zijn over het algemeen van een laag allooi. En wat ik hier schets zal in Nederland misschien niet even erg zijn, maar het percentage mensen dat een journaal volgt of een atlas bezit etc. en in staat is een gesprek op een zeker niveau te voeren zal nog steeds minimaal zijn. Nu weet ik wel dat internet het hebben van encyclopedieën en atlassen min of meer overbodig heeft gemaakt. Maar dat maakt, wat de geografische kennis en algemene ontwikkeling van mensen betreft, ook tegenwoordig helaas weinig uit. Er ontbreekt nog steevast hele gebieden in hun mentale plaatje.
Het egoïsme en de onnozelheid uit zich tegenwoordig ook in het woord “vergrijzing”. Onzin natuurlijk. Ten eerste is er de laatste eeuwen een te grote “verjonging” geweest en ten tweede is die “vergrijzing” louter van tijdelijke aard. Totdat alle baby-boomers zoals ik er niet meer zijn. Het valt er niet aan te ontkomen dat wij, en onze nazaten, tijdelijk onze buikriem zullen moeten aanhalen. We moeten er toch íets voor over hebben om de natuur te redden. Maar het lijkt erop dat economische belangen altijd zwaarder wegen dan ecologische. Het is om moedeloos van te worden. We staan echt nog maar aan het prille begin van een mondiaal demografisch en ecologisch bewustzijn. We hebben nog een lange weg te gaan om bij iedereen het mentale plaatje geheel in te vullen. Maar of daar de tijd voor is? Ik vraag me soms af wat ons menselijk bewustzijn nu echt voorstelt. Zo te zien nog maar bar weinig.
Groetjes van
Albert Jarsin
